در صورت توافق ایران و ایالات‌متحده و لغو تحریم‌ها ایران می‌تواند تغییرات قابل‌توجهی در تولید کشاورزی، امنیت غذایی و قابلیت‌های صادراتی خود تجربه کند. با توجه به سهم قابل‌ملاحظه شرکت‌های اروپائی و آمریکا در تکنولوژی نوین کشاورزی در جهان و کیفیت محصولات آنها، تحریم‌های ایالات‌متحده توانایی ایران در واردات فناوری پیشرفته کشاورزی، بذر، کود و آفت‌کش را محدود کرده و منجر به کاهش بهره‌وری شده است. این امر در کنار تغییر اقلیم و بحران آب در ایران این مسائل را تشدید کرده است. در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که بسیاری از کشورهای غربی و پیشرفته در صورت این توافق تحریم‌های خود را از ایران برداشته و امکان دسترسی به همکاری‌ها و خدمات این کشورها نیز میسر خواهد شد.
بخش کشاورزی ایران یکی از تأثیرگذارترین حوزه‌های اقتصادی کشور است که نقش بنیادین در تأمین امنیت غذایی، ایجاد اشتغال و توسعه مناطق روستایی بر عهده دارد. این بخش با بهره‌مندی از اقلیم‌های متنوع و زمین‌های حاصلخیز، ظرفیت بالایی برای تولید محصولات گوناگون نظیر گندم، دانه‌های روغنی، علوفه، برنج، پسته، زعفران، خرما و انواع میوه داشته و از دیرباز بخشی از صادرات غیرنفتی و درآمد ارزی ایران را تأمین کرده است. سهم کشاورزی از تولید ناخالص داخلی بر اساس داده‌های بانک جهانی در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۳ درصد بوده و این میزان با توجه به صنایع وابسته و فعالیت‌های پسین و پیشین در اقتصاد ملی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
بااین‌حال، در سال‌های اخیر، بخش کشاورزی ایران به‌واسطه تحریم‌های بین‌المللی، خصوصاً محدودیت‌های وضع‌شده از سوی ایالات‌متحده و کشورهای غربی، تحت فشارهای متعدد قرار گرفته است. گرچه کشاورزی به‌طور مستقیم هدف تحریم‌ها نبوده، اما تأثیرات جانبی این محدودیت‌ها بر تجارت محصولات، زنجیره تأمین، واردات نهاده‌ها، انتقال فناوری، دسترسی به خدمات مالی و نقل‌وانتقال پول، توسعه این بخش را به طرز محسوسی کند و حتی بعضاً مختل کرده است. تولیدکنندگان ایرانی به دلیل محدودیت‌های وارداتی با کمبود بذرهای هیبریدی، کودهای شیمیایی پیشرفته، ماشین‌آلات مدرن و آفت‌کش‌های مؤثر روبرو هستند که نتیجه آن کاهش راندمان تولید، افزایش هزینه‌ها، پایین آمدن کیفیت محصولات و در نهایت کاهش رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی بوده است.
از سوی دیگر، محدودیت‌های صادرات و مشکلات نقل‌وانتقال کالا، سبب کاهش دسترسی کشاورزان به بازارهای بین‌المللی و از بین رفتن فرصت‌های فروش محصولات با قیمت‌های رقابتی شده است. صادرات انواع میوه و صادرات محصولات مهم صادراتی مانند پسته، زعفران و خرما، به‌عنوان یکی از مهمترین منابع ارزآور کشاورزی کشور، به‌شدت وابسته به فناوری‌های نوین تولید، برداشت مکانیزه، تجهیزات کنترل کیفیت و رعایت استانداردهای ایمنی است. نبود دسترسی به این فناوری‌ها باعث تضعیف جایگاه ایران در بازار جهانی پسته و کاهش سهم و درآمد ارزی از این بازار شده است.
بررسی تاریخی تحولات تحریم‌ها نشان می‌دهد که بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵، بخش‌های مختلف اقتصادی ایران ازجمله کشاورزی به علت جدا شدن از شبکه‌های مالی و بیمه‌ای جهانی و محدودیت سرمایه‌گذاری خارجی، با رکود مواجه شدند. توافق هسته‌ای (برجام) در سال ۲۰۱۵ نقطه امیدی برای رشد اقتصادی و کاهش محدودیت‌ها بود، اما خروج ایالات‌متحده از این توافق در سال ۲۰۱۸ مجدداً شرایط را دشوار ساخت و تداوم تحریم‌ها روند بهبود اقتصادی و تجاری کشور را متوقف کرد.
تحریم‌ها نه‌تنها واردکنندگان و صادرکنندگان بلکه زنجیره تأمین و مصرف‌کنندگان را نیز تحت تأثیر قرار دادند. کشاورزان به دلیل نبود دسترسی به بازار و فروش محصولات با قیمت مناسب با کاهش درآمد و بی‌ثباتی مالی مواجه شدند و مصرف‌کنندگان با افزایش قیمت مواد غذایی، کاهش کیفیت و تنوع محصولات روبه‌رو گردیدند که تأمین غذای سالم و مغذی را دشوارتر ساخت.
با وجود این چالش‌ها، نمونه‌هایی از مقاومت و سازگاری در بخش کشاورزی ایران دیده می‌شود؛ مانند حرکت به سمت تولید داخلی نهاده‌ها و استفاده کارآمد از فناوری‌های موجود. اما این اقدامات خود نیز نیازمند سرمایه‌گذاری، آموزش نیروی انسانی، تقویت دیپلماسی اقتصادی و ایجاد زیرساخت‌های استاندارد و مرتبط با بازارهای جهانی هستند.
در نهایت، تداوم تحریم‌ها و نبود راهبردهای ساختاری برای اصلاح نظام توسعه کشاورزی، نه‌تنها امنیت غذایی و ثبات اقتصادی کشور را تهدید می‌کند بلکه فرصت‌های شغلی و سطح رفاه عمومی را نیز دچار آسیب خواهد کرد. رفع موانع موجود، بهره‌برداری هدفمند از ظرفیت‌های داخلی، بهبود زیرساخت‌های لجستیکی، استانداردسازی محصولات، تسهیل مقررات صادرات و واردات و ارتقای همکاری‌های بین‌المللی، کلیدهای عبور از بحران فعلی و پیش‌شرط رشد پایدار در این بخش به شمار می‌آید.
قیمت مواد غذایی نیز تحت تأثیر قرار گرفته است، به‌طوری‌که تورم، تأمین رژیم غذایی سالم را برای خانوارهای ایرانی دشوارتر کرده است. اگر تحریم‌ها برداشته شوند، ایران می‌تواند دوباره به پیشرفت‌های جهانی کشاورزی دسترسی پیدا کند، زیرساخت‌های کشاورزی خود را بهبود بخشد و امنیت غذایی را افزایش دهد. ایران باید از کشاورزی پیشرفته استفاده کرده، مدیریت آب را بهبود بخشد و امنیت غذایی را افزایش دهد و درعین‌حال اثرات زیست‌محیطی کشاورزی را کاهش دهد. بااین‌حال، غلبه بر سال‌ها رکود فناوری و اختلالات زنجیره تأمین نیاز به سرمایه‌گذاری و تعدیل قابل‌توجه سیاست‌ها دارد.
متن کامل گزارش «اثرات رفع تحریم‌ها بر اقتصاد کشاورزی» را اینجا بخوانید.
نظرات کاربران